Nghiên cứu - Trao đổi

“THUẾ ROBOT” – MỘT SỐ VẤN ĐỀ GỢI MỞ CHO VIỆT NAM

17/12/2025

Giản Thị Lê Na*

Phạm Phương Doanh*

Bài viết đã được đăng trên Tạp chí Nhà nước và Pháp luật, Số 3 (435)/2025

File PDF: “THUẾ ROBOT” – MỘT SỐ VẤN ĐỀ GỢI MỞ CHO VIỆT NAM

Tóm tắt:

Sự phát triển mạnh mẽ của trí tuệ nhân tạo (AI) nói chung và Robot đang tạo ra mối lo ngại ngày càng gia tăng về khả năng mất việc làm của công nhân các ngành công nghiệp và các ngành dịch vụ khác. Điều này còn tác động đến sự phân bổ của cải không đồng đều trong xã hội, giảm sút tiền thuế hàng năm, gia tăng sự bất bình đẳng giữa người giàu và người nghèo… Trong bối cảnh đó, đề xuất đánh Thuế Robot được coi là một công cụ để giảm bớt những tác động tiêu cực này. Bài viết làm rõ những tác động tích cực, tiêu cực của Thuế Robot đến đời sống kinh tế, xã hội của một quốc gia; hiểu thống nhất như thế nào là Robot, khái niệm Thuế Robot là gì; quan điểm và động thái của các quốc gia trên thế giới về Thuế Robot; để từ đó đưa ra những kiến nghị mang tính gợi mở cho Việt Nam liên quan đến Thuế Robot.

Từ khóa: robot, trí tuệ nhân tạo (AI), thuế robot

Abstract:

The strong growth of artificial intelligence (AI) and robotics is creating a growing concern about the possibility of job loss of workers in other industries and services. This also affects the unequal distribution of wealth in society, reduces annual tax payments, and increases inequality between the rich and the poor. In that context, the proposal of taxing robots is considered a tool to reduce these negative effects. The article analyzes to clarify some issues related to the unified understanding of what a robot is, the concept of a robot tax, and the positive and negative impacts of the robot tax on economy and nation's society, viewpoints of countries around the world on Robot taxes, thereby making suggestive recommendations for Vietnam related to robot tax.

Key words: robot, Artificial Intelligence (AI), robot tax

Đặt vấn đề

Cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 đã và đang tạo nên những thay đổi to lớn trong đời sống kinh tế, xã hội của nhiều quốc gia trên thế giới trong đó có Việt Nam. Không chỉ mang lại những bước đột phá mới về công nghệ, cơ hội phát triển cho các doanh nghiệp ở mọi lĩnh vực, sự phát triển mạnh mẽ của trí tuệ nhân tạo (AI) và Robot trong cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư còn mang đến cho xã hội nhiều thách thức liên quan đến thị trường lao động, thuế và gia tăng sự bất bình đẳng giàu nghèo trong xã hội… Nếu robot góp phần làm gia tăng sự bất bình đẳng giàu nghèo và dẫn đến mất việc làm thì liệu chúng có cần bị đánh thuế không? Đã có nhiều ý kiến đồng tình đối với đề xuất đánh Thuế Robot. Đặc biệt khi trí tuệ nhân tạo đang lan rộng và phát triển rất mạnh mẽ trên toàn cầu thì vấn đề Thuế Robot cần được xem xét không chỉ trong phạm vi nội bộ quốc gia mà đó còn là vấn đề mang tính quốc tế.

1. Tác động của Robot, trí tuệ nhân tạo đến xã hội ngày nay

Nền kinh tế thế giới đã và đang chứng kiến quá trình tự động hóa, robot hóa và sự phát triển không ngừng của trí tuệ nhân tạo (AI). Sự khác biệt cốt lõi giữa công nghệ hiện tại và quá khứ là sự tồn tại của máy tự động thông minh (intelligent automonous machines) sẽ dần thay thế các máy tự động cũ[1]. Trí tuệ nhân tạo không chỉ hoạt động một cách tự động hóa không cần người vận hành mà nó còn có khả năng bắt chước hành vi và trí thông minh của con người để hành động một cách tự chủ. Trí tuệ nhân tạo thường được gọi với cái tên người máy (Robot). Robot tiên tiến, máy học và trí tuệ nhân tạo được tìm thấy trong các ứng dụng đa dạng như các trợ lý kỹ thuật số Google hoặc Siri, có khả năng nhận dạng giọng nói, hình ảnh và dịch văn bản. Thậm chí trí tuệ nhân tạo còn được sử dụng trong hệ thống y tế với khả năng chuẩn đoán bệnh lý (medtech), tự động xem xét các hợp đồng (lawtech)… Ngoài robot công nghiệp thì ngày nay robot còn được phát triển để sử dụng trong các ngành dịch vụ như robot giúp việc nhà tự động; xe lăn tự động hỗ trợ di chuyển cho các cá nhân; robot giao hàng; robot chữa cháy; robot làm sạch môi trường; thậm chí robot còn được sử dụng để thay thế con người trong các hoạt động mạo hiểm như đặt chất nổ, du hành vũ trụ…

Mối lo ngại được xã hội rất quan tâm trước những tiến bộ của robot và AI đó là tình trạng mất việc làm đáng kể của nhiều lao động hiện nay. Theo báo cáo "The Future of Jobs Report 2025" của Diễn đàn Kinh tế Thế giới (WEF), dự kiến đến năm 2030, khoảng 22% công việc hiện tại sẽ bị ảnh hưởng bởi các yếu tố như tự động hóa và trí tuệ nhân tạo (AI). Cụ thể, 170 triệu việc làm mới sẽ được tạo ra, trong khi 92 triệu việc làm có thể bị thay thế[2]. Báo cáo của Diễn đàn Kinh tế Thế giới (WEF) cũng chỉ ra rằng tự động hóa dự kiến sẽ là nguyên nhân chính của việc giảm tỷ lệ công việc do con người thực hiện: khoảng 82% sự sụt giảm trong các nhiệm vụ do con người thực hiện là do tự động hóa, còn 19% là do sự hợp tác giữa con người và máy móc[3]. Tình trạng mất việc làm này từ lâu đã được cảnh báo sẽ diễn ra mạnh mẽ ở các nước phát triển ở Đông Âu và Châu Á như Nhật Bản, Hàn Quốc[4]; sự tác động của trí tuệ nhân tạo đến các nền kinh tế mới nổi còn mạnh mẽ hơn, chịu nhiều phụ thuộc vào việc chuyển đổi công nghệ do robot điều khiển hơn so với các quốc gia phát triển[5]. Thậm chí trước đó vào năm 2018, báo cáo "The Future of Jobs Report 2018" đã dự báo rằng nguy cơ mất việc làm bởi robot ở các nước đang phát triển thậm chí còn cao hơn các nền kinh tế tiên tiến, cụ thể 69% ở Ấn Độ, 72% ở Thái Lan, 77% ở Trung Quốc và 85% ở Ethiopia[6].

Ở Việt Nam, Ban kinh tế Trung ương cũng đã dự báo từ rất sớm rằng Việt Nam sẽ là nước chịu tác động rất mạnh mẽ bởi cách mạng công nghiệp lần thứ 4, hay còn được gọi là cách mạng 4.0, trong đó lao động ngành công nghiệp chế biến, chế tạo tại Việt Nam được cho là có nguy cơ bị máy móc đào thải với tỷ lệ cao nhất khu vực ASEAN. Báo cáo dự đoán, sẽ có 74% số lao động ngành chế biến, chế tạo của Việt Nam có mức độ rủi ro cao, dễ bị thay thế bởi tự động hóa. Con số này cao hơn so với các nước trong khu vực như Phillipines (54%), Thái Lan (58%) và Indonesia (67%)[7].

Robot và AI không chỉ có tác động đến những người lao động có công việc được tự động hóa mà còn tác động đến ngân sách và sự phát triển kinh tế của quốc gia. Hầu như tất cả các nước đều thực hiện thu thuế. Một trong những loại thuế chiếm ưu thế trong thu ngân sách nhà nước là thuế thu nhập thu được từ thu nhập của những người lao động và hoạt động sản xuất kinh doanh. Thu nhập sau đó được sử dụng để mua sắm và sử dụng các dịch vụ khác nhau có thể phải chịu thuế giá trị gia tăng hoặc các loại thuế khác dựa trên đối tượng của thuế. Sự xuất hiện của tự động hóa bởi Robot và AI, khiến một số công nhân mất việc làm và chính phủ cũng mất một số khoản thuế tiềm năng[8]. Đồng thời do thu nhập của lao động nói riêng và sức lao động của con người nói chung giảm nên tiêu dùng sẽ giảm hơn, ảnh hưởng tiêu cực đến sự phát triển của nền kinh tế[9].

Ngoài các vấn đề về thuế, tự động hóa gây ra bất bình đẳng thu nhập. Những công việc không có kỹ năng sẽ ít sinh lợi hơn vì giá trị mang lại ít hơn, trong khi đó tự động hóa có nhiều lợi thế hơn lao động phổ thông. Mặt khác, các công việc có kỹ năng sẽ ngày càng kiếm được thu nhập cao hơn bởi những lợi thế do tự động hóa mang lại sẽ thay đổi vai trò của lực lượng lao động không có kỹ năng. Nếu không có sự can thiệp của chính phủ thì bất bình đẳng kinh tế do cách mạng công nghiệp là điều chắc chắn xảy ra. Các vấn đề thường có thể phát sinh do bất bình đẳng thu nhập là khả năng tiếp cận giáo dục và y tế trở nên khó khăn, khiến những người có thu nhập thấp càng bị bỏ lại phía sau mặc dù họ có tiềm năng đóng góp nhiều hơn cho đất nước[10].

Rõ ràng mặc dù tiến bộ của công nghệ giúp con người cải thiện chất lượng cuộc sống nhưng nó vẫn có thể gây ra những tác động tiêu cực đến xã hội, kinh tế và chính trị nếu không được kiểm soát[11]. Trong bối cảnh này, vai trò của chính phủ và chính sách pháp luật của nhà nước trở nên rất quan trọng để ngăn chặn một kịch bản không mong muốn, trong đó thay đổi công nghệ phải trả giá bằng thất nghiệp hàng loạt, bất bình đẳng trong xã hội ngày càng tăng, nguồn thu của chính phủ bị giảm đáng kể. Vì vậy ý tưởng về Thuế Robot được xem là một trong những giải pháp để giải quyết tình trạng trên của các quốc gia.

* Giảng viên Khoa Luật, Trường Đại học Kinh tế - Tài chính, Thành phố Hồ Chí Minh

Email: nagtl@uef.edu.vn

* Sinh viên Khoa Luật, Trường Đại học Kinh tế - Tài chính, Thành phố Hồ Chí Minh

Bài viết được phát triển từ bài đăng trên kỷ yếu Hội thảo quốc tế “Collaborative Digital Transformation - Global Integration in the Era of the New Normal”, do Trường Đại học Kinh tế - Tài chính, Tp. Hồ Chí Minh tổ chức ngày 25/8/2023

[1] Germana Bottone, A tax on robots? Some food for thought, Ministry of Economy and Finance, Department of Finance, Working Papers, No.3, 2018, p.3.

[2] World Economic Forum, The Future of Jobs Report 2025, https://www.weforum.org/publications/the-future-of-jobs-report-2025/digest/?gad_source=1&gclid=CjwKCAjwktO_BhBrEiwAV70jXjQnbvvcf9UZCR0o0-NHGxmXEE7XImtqfw7ybm4P6G0ZoArTlTAM7RoC2zUQAvD_BwE, truy cập ngày 09/4/2025.

[3] World Economic Forum, The Future of Jobs Report 2025, tlđd.

[4] Xem Nedelkoska, L. and G. Quintini, Automation, skills use and training, OECD Social, Employment and Migration Working Papers, No. 202, 2018.

[5] Xem Carbonero, F., Ernst, E. and Weber, E., Robots Worldwide: The Impact of Automation on Employment and Trade , Research Department Working Paper No. 36, 2018.

[6] World Economic Forum, The Future of Jobs Report 2018, World Development Report, Washington, DC: World Bank. World Economic Forum, 2018, https://www.weforum.org/publications/the-future-of-jobs-report-2018/, truy cập ngày 09/4/2025.

[7] Dẫn theo Bạch Dương, Lao động công nghiệp chế biến, chế tạo Việt Nam dễ mất việc nhất vì 4.0, đăng tải trên website Cổng thông tin điện tử Bộ Tài chính, Thông tin pháp luật tài chính, https://mof.gov.vn/webcenter/portal/ttpltc/pages_r/l/chi-tiet-tin-ttpltc?dDocName=MOFUCM117346, truy cập ngày 09/4/2025.

[8] Nur Arif Nugraha, Taxing Robots as An Automation Control Policy in The Industrial Revolution Development, Educoretax, Volume 1 No. 3, 2021, p188-207.

[9] Xavier Oberson, Taxing Robots, EIB Report 2/2019 – The Taxation of Robots, p.10-11

[10] Nur Arif Nugraha, tlđd.

[11] Acemoglu, Daron, Claire Lelarge, and Pascual Restrepo, Competing with Robots: Firm-Level Evidence from France, AEA Papers and Proceedings, 2020, 110: 383-88.